Tết Đoan Ngọ còn có tên gọi khác là Tết Đoan Dương (là bắt đầu giữa trưa hoặc là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh). Ngày Tết Đoan Ngọ mang ý nghĩa để trừ trùng, phòng bệnh, giữ gìn sức khỏe và bảo vệ mùa vụ. Một trong những nét đặc trưng của ngày Tết Đoan Ngọ là việc thực hiện nghi thức cúng tổ tiên và thần linh, được xem là Tết kỳ lạ nhất của người Việt với nhiều phong tục lễ nghi độc đáo. Đây cũng là tết cổ truyền của Việt Nam và một số quốc gia Đông Á, diễn ra vào ngày mùng 5/5 âm lịch.
Các nguồn sử liệu như Đại Việt sử ký toàn thư, Lê Triều hội điển, Lịch triều hiến chương loại chí... cho biết trong cung đình thời Lê, Tết Đoan Ngọ là lễ thường triều. Hoàng đế chịu mệnh trời thực hiện một số nghi lễ như cúng tế các tiên đế, báo hiếu bậc sinh thành, ban yến và ban quạt cho văn võ bá quan... Tết Đoan Ngọ trong cung đình và ngoài dân gian tuy có những lễ nghi, phong tục khác nhau nhưng đều là dịp con cháu tìm về cội nguồn, nhớ ơn công đức tổ tông, cầu sức khỏe, bình an, cầu mùa màng bội thu.
Các hoạt động trải nghiệm, khám phá “Tết Đoan Ngọ Thăng Long xưa gồm: trưng bày về các phong tục dân gian truyền thống, các nghi lễ trong cung đình ngày Tết Đoan Ngọ; thực hành hai nghi lễ đặc sắc ngày Tết Đoan Ngọ trong cung đình (nghi lễ cúng tế tổ tiên và nghi lễ ban quạt); thực hành phong tục dân gian “giết sâu bọ” và trình diễn, giao lưu nghệ thuật thưởng trà.
Bên cạnh đó, những phong tục truyền thống về Tết Đoan Ngọ được tái hiện chân thực và dung dị thông qua không gian thờ cúng và không gian trưng bày. Qua đó, giúp du khách hiểu và gợi nhớ đến hình ảnh mỗi dịp tết Đoan Ngọ, người dân Kinh thành Thăng Long xưa lại nhộn nhịp đi mua chỉ ngũ sắc, túi thơm trên phố Hàng Mụn về đeo cho trẻ con; đi mua lá thảo mộc về làm trà đun nước uống hàng ngày, mua thảo dược về phòng bệnh trên phố Thuốc Bắc... Hình ảnh Tết Đoan Ngọ với các nghi lễ cúng tế tổ tiên, lễ thiết triều, lễ ban quạt trong cung đình cũng được diễn giải qua tranh vẽ và mô hình hiện vật phỏng dựng với một số loại quạt phỏng dựng của tầng lớp vua quan quí tộc và các loại quạt thông thường của người dân, giúp du khách có cái nhìn rõ hơn về văn hóa sử dụng quạt của người xưa.
Đáng chú ý, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long cũng phối hợp với các đơn vị liên quan thực hành nghi lễ tiến phẩm dâng hương lên các vị tiên đế và nghi lễ ban quạt; thực hành phong tục dân gian “giết sâu bọ”. Tại đây, Nghệ nhân ẩm thực Ánh Tuyết đã giới thiệu về rượu nếp, bánh tro, các loại hoa quả và giao lưu, trò chuyện giúp cho du khách và các bạn trẻ hiểu rõ hơn phong tục này. Cùng với đó, các nghệ nhân trà Hoàng Anh Sướng, Nguyễn Cao Sơn cũng trình diễn, giao lưu cùng du khách; chia sẻ những câu chuyện hay, bí quyết ướp trà, pha trà, thưởng trà đặc sắc...
Giám đốc Trung tâm bảo tồn Di sản Thăng Long Nguyễn Thanh Quang cho biết, điểm nhấn của chương trình năm nay là hoạt động thể nghiệm tái hiện nghi lễ tiến phẩm, dâng hương lên các vị tiên đế và nghi lễ ban quạt trong cung đình Thăng Long xưa. Đây là những hoạt động góp phần gìn giữ phong tục tập quán tốt đẹp của cha ông, khơi nguồn tinh hoa văn hóa dân tộc và giáo dục truyền thống cho thế hệ trẻ.
Tuấn Sơn