Lục Ngạn - mùa hoa vải, mùa soong hao

Tục hát soong hao của người Nùng bắt đầu từ Tết Nguyên đán kéo dài đến hết mùa xuân. Người Nùng ở Lục Ngạn vẫn có câu hát truyền khẩu “soong hao pây lỉn xuân hát lượn, pú lượn là pú vui” (hai ta đi chơi xuân hát lượn, không lượn là không vui). Vào mùa soong hao người Nùng ở Lục Ngạn thường mời người Nùng ở Lạng Sơn cùng các vùng lân cận xuống dự hội. Các bạn hát từ Lạng Sơn về thường đi thành từng đoàn. Mỗi đoàn thường có người già đi theo làm nhiệm vụ giao dịch tổ chức. Để tỏ lòng mến khách, dân bản thường giữ khách ở lại vài ngày cùng vui chơi ca hát và thăm hỏi lẫn nhau. Vào hội soong hao, thanh niên dân tộc Nùng hát trong làng, ngoài bản, bên những cánh rừng hoặc ở các chợ trung tâm. Đi hát hội cũng là dịp đi mua sắm các vật dụng gia đình, đi chơi chợ ngày xuân.

Anh Vi Văn Tà (50 tuổi, thôn Đấp xã Sơn Hải), một trong những nghệ nhân dân gian có nhiều đóng góp trong việc giữ gìn và phát huy văn hóa soong hao kể rằng: 30 năm trước khi còn là bộ đội đóng quân ở Đình Lập, Lộc Bình (Lạng Sơn), dù đang là người lính nhưng câu soong hao gọi bạn mỗi độ xuân về làm náo nức trái tim chàng trai người Nùng. Ngày nghỉ đúng vào dịp chợ phiên anh lính trẻ Vi Văn Tà hòa vào dòng người, chung vui câu hát tìm bạn. Nhiều bận cậu lính trẻ tìm vào tận bản để hát. Ba năm quân ngũ và cũng bằng ấy năm dự các mùa hội hát Vi Văn Tà đã đưa được cô sơn nữ xứ Lạng đẹp người, đẹp nết về làm dâu vùng Lục Ngạn. Kể lại chuyện cũ anh Tà nói giọng rất vui: “30 năm, giờ chúng tôi đã có bốn mặt con. Dâu rể và các cháu nội ngoại giờ cũng đầy đủ cả, nhưng làn điệu soong hao như vẫn ngấm vào từng đường gân thớ thịt. Cứ nghĩ đến soong hao tôi như thấy mình được trở lại thời trai trẻ”.

Theo tục hát soong hao của người Nùng, nam nữ phải đối đáp theo các bước: làm quen, chào hỏi, xin phép, kết bạn và hẹn hò. Thường thì mọi người vẫn hát những bài ca nói về cảnh đẹp quê hương, làng bản, phong tục sản xuất, ca ngợi bốn mùa. Qua lời hát, các cặp đôi gửi cho nhau những lời nhắn nhủ yêu thương, ngỏ ý giao duyên kết tình. Mỗi mùa soong hao về lại có biết bao cặp nam nữ nên duyên đôi lứa. Hết hội vùng này lại tới hội vùng kia, bạn soong hao lần lượt mời nhau về dự hội ở địa phương mình. Mở màn cho hội soong hao vùng Lục Ngạn là ngày 12 tháng giêng – ngày chợ phiên Thác Lười (Tân Sơn). Từ Cấm sơn, Sơn Hải, Hộ Đáp và tận bên kia đèo Quao (Lạng Sơn) các chàng trai, cô gái cùng rủ nhau tìm về. Họ say sưa câu hát, từ Thác Lười đến Phong Vân về Tân Hoa, Biển Động, xuôi Chũ xong lại vòng về Bắc Lệ, Chi Lăng. Soong hao cứ vui như thế cho đến hết xuân.

Mùa xuân năm 1996, lần đầu tiên hội hát soong hao được huyện Lục Ngạn tổ chức tại khu du lịch Khuôn Thần. Đây là hội hát nhằm khôi phục nét văn hóa truyền thống của đồng bào các dân tộc Lục Ngạn. Đến nay đã qua mười chín mùa hội, đến hẹn lại lên, soong hao giờ đã trở thành máu thịt của người Lục Ngạn. Cứ đến ngày 18/2 âm lịch – đúng phiên chợ Chũ, trai gái dân tộc ở các bản làng lại nườm nượp kéo nhau về vui hội. 29 xã, thị trấn của huyện đều cử ra những người hát giỏi, hát hay lên sân khấu trình diễn, đua tài. Tuy hát trên sân khấu, nhưng hình thức giao duyên của soong hao vẫn được thể hiện theo lối hát truyền thống.

Theo tiếng Nùng, soong hao nghĩa là hai ta - hai ta hát với nhau. Hát soong hao có nhiều hình thức: soong hao chào hỏi, soong hao vào bản, soong hao vào nhà, soong hao mây, gió, trăng, hoa, thuyền, sông, núi… tuy nhiên chỉ soong hao giao duyên là còn đến bây giờ.

Soong hao đang được gìn giữ và bảo tồn với tất cả tinh hoa đặc sắc của người Lục Ngạn. Nghệ nhân Vi Văn Tà đã dịch một số lời hát đối đáp nam nữ từ tiếng Nùng sang tiếng Kinh, những lời hát này anh và bạn hát đã từng hát suốt một thời trai trẻ. Nét văn hóa đặc sắc này đã trở thành văn hóa phi vật thể quý báu.

Cùng với sản phẩm vải thiều, mật ong, mỳ Chũ – những đặc sản nổi tiếng vùng Lục Ngạn, soong hao đã và đang trở thành sản phẩm du lịch đặc sắc thu hút khách du lịch. Về Lục Ngạn – Bắc Giang dịp 18/2 âm lịch, du khách được đắm mình trong lễ hội của miền soong hao – một lễ hội đặc sắc và ấn tượng của vùng Đông Bắc.

Đến Lục Ngạn vào dịp tháng hai tháng ba, du khách được chiêm ngưỡng bạt ngàn hoa vải nở trắng bung, cảm nhận mùi hương hoa vải dịu ngọt thơm nồng. Mật ong vải thiều cũng là sản vật nổi tiếng của vùng đất này. Hết tháng ba, hoa vải tàn dần. Lấp ló trong tán lá những chùm quả non xanh đua nhau đón nắng và gió trời. Để rồi đến tháng sáu, tháng bảy vùng đất này lại rực rỡ sắc màu tươi đỏ của những trái vải thiều ngọt lịm. Từ đây, trái vải thiều – sản vật tiến vua khi xưa – lại tỏa đi khắp muôn mọi miền đất nước.

Đến với Lục Ngạn mùa vải ra hoa, hòa mình vào câu soong hao, sli, lượn du khách thấy yêu thêm quê hương, đất nước mình.

Lê Thanh Ngân

(Tạp chí Du lịch)