Để có món xôi ngũ sắc, người làm phải chọn gạo nếp nương mới gặt, hạt to đều và dùng những cây cỏ thiên nhiên để tạo màu xôi. Lá co khảu thường được dùng để tạo màu; lá co khảu cắm thành màu xanh tím, co khảu đeng thành màu đỏ. Để tạo màu vàng, bà con thường dùng lá củ hản mẩu màu vàng nghệ. Ngoài ra, một nguyên liệu không thể thiếu là một loài hoa rừng có mùi thơm rất đặc biệt dùng để đồ xôi. Loài hoa này chỉ nở một lần vào tháng 2 âm lịch, do vậy bà con dân tộc Tày thường hái về phơi khô rồi cất dùng quanh năm. Gạo nếp vo sạch, ngâm nước từ tối hôm trước để gạo nở đến độ vừa phải cho dễ thấm màu. Để nhuộm xôi vàng, lấy lá củ hản mẩu hòa vào nước ấm pha thêm một chút muối, để nguội rồi cho gạo nếp vào ngâm. Thời gian ngâm nước màu chỉ độ một giờ, khi xôi chín sẽ ngả màu vàng rất đẹp và thơm. Xôi đỏ thì dùng lá co khảu đeng luộc kỹ, lọc lấy nước để nguội, cho vào ngâm gạo nếp như xôi vàng. Xôi tím cũng dùng lá co khảu đeng nhưng đem giã với tro bếp. Trước khi giã đem lá đốt qua lửa cho héo. Lượng tro cũng cho vừa phải nhưng nhất thiết phải là tro than củi, còn các loại tro khác thì không được vì không có lượng muối chứa trong tro, chất màu không ngấm sâu, xôi sẽ bạc màu. Xôi màu nâu thì phức tạp hơn. Trước hết phải ngâm gạo nếp màu đỏ, sau đó lại đem ngâm nước lá co khảu cắm giã tro (nước lá xôi màu tím), một giờ sau vớt ra sẽ thành màu nâu. Cuối cùng là xôi màu đỏ thẫm. Xôi màu này khó làm nhất nên chỉ có người nhiều kinh nghiệm mới làm được. Loại xôi này phải dùng gạo nếp đã nhuộm đỏ sau đó ngâm với nước lá co khảu cắm hai lần với một tỷ lệ rất ít, nhạt mới thành màu đỏ thẫm. Nói thì dễ như vậy nhưng cách pha chế sao cho vừa, cách cho hoa vào lúc nào để tạo mùi thơm và chọn bao nhiêu lá co khảu để cho ra các màu, đó là một nghệ thuật chỉ người Tày mới biết làm. Sau khi ngâm gạo nếp thành các màu vừa ý, người Tày mới cho vào chõ để đồ. Chiếc chõ đồ xôi này cũng rất đặc biệt, cao và làm bằng gỗ. Khi đồ, người ta cho gạo vào trong chõ, tưới thêm một chút nước, đậy nắp rồi đặt vào chảo nước sôi. Khi nào có mùi thơm bốc ra từ chõ là xôi đã chín.
Món xôi ngũ sắc của người Tày độc đáo, thưởng thức trong một không gian se lạnh giữa tiết xuân của vùng cao mang phong vị riêng không đâu có được.
NGUYỄN VINH