Trâu trong nghệ thuật tạo hình

Mặc dù có tài liệu cho rằng, có từ 4 đến 6 bộ tranh chăn trâu khác nhau, nhưng nổi danh nhất và cũng bao hàm ý nghĩa nhiều nhất vẫn là bộ mười bức tranh của thiền sư Khuếch Am Sư Viễn (1150), được lưu lại trong bản sao của hoạ sĩ người Nhật Bản tên Châu Văn (1460). Một bộ khác với sáu bức tranh cũng thường được nhắc đến. Ban đầu, thiền sư Thanh Cư chỉ vẽ có năm bức nhưng sau, thiền sư Tự Đắc (TK 12) vẽ thêm bức tranh thứ sáu. Trong bộ này, con trâu dần dần trắng ra và cuối cùng thì trắng hoàn toàn, một biểu tượng cho chân tâm thanh tịnh, vô cấu.

Riêng mười bức tranh của thiền sư Khuếch Am Sư Viễn được chú thích rất rõ và  được  nhiều người biết qua tập “Thiền luận” của Daisetz Teitaro Suzuki (bản dịch của Trúc Thiên và Tuệ Sĩ). Điển  hình  như ở bài tụng “Cưỡi trâu về nhà” (Kị ngưu quy gia) của thiền sư Khuếch Am được Thích Thanh Từ dịch:

Cưỡi trâu thong thả trở về nhà

Tiếng sáo vi vu tiễn vãn hà

Một nhịp một ca vô hạn ý

Tri âm nào phải động môi à

(Kị ngưu mạt trấp dục hoàn gia

Hà địch thanh thanh tống vãn hà

Nhất phách nhất ca vô hạn ý

Tri âm hà tất cổ thần nha)

Ở Việt Nam, hình tượng con trâu bằng đất nung đã được giới khảo cổ tìm thấy trong các di chỉ Tiên Hội, Đồng Đậu... hơn ba nghìn năm trước. Vật trang sức hình đầu trâu bằng đá nửa quý, mài nhẵn bóng, đã tìm thấy ở di chỉ Đình Chàng (Hà Nội), cũng có tuổi trên dưới ba nghìn năm. Trong 15 bộ lạc hợp thành nước Văn Lang của các vua Hùng có hẳn một bộ lạc mang tên Trâu. Giữa đêm trường Bắc thuộc, sách “Giao châu ký” (thế kỷ 3) ghi lại hình ảnh trẻ mục đồng Việt Nam véo von thổi sáo trên lưng trâu trên đường thôn, ngõ xóm.

Vào thế kỷ 17 - 18, hình tượng con Trâu hiện diện khá nhiều trong tranh dân gian và điêu khắc gỗ đình làng. Đặc biệt, ở dòng tranh Đông Hồ, con trâu tượng trưng cho sự cần cù, chất phác nhưng cao thượng và chịu thương chịu khó, với những nét ngộ nghĩnh chân quê lột tả được cái tinh nghịch tiềm ẩn của con người nông dã. Điển hình như tranh “Chăn trâu thổi sáo”, miêu tả một chú bé thổi sáo ngồi trên lưng trâu, trên đầu là một lá sen tỏa rộng, dưới mặt đất là cỏ. Bố cục hài hòa, thuận mắt, vừa chặt chẽ lại vừa phóng khoáng. Màu sắc đơn giản với đen, xanh, hồng, đỏ, nâu, trắng có tính cách điệu cao. Đường nét to, chắc khỏe nhưng không bị khô cứng. Chữ trong bức tranh "Hà diệp cái thanh thanh" (Lọng lá sen xanh xanh) vừa minh họa cho chủ đề vừa khiến cho bố cục tranh thêm hợp lý, sinh động... Con trâu nghển cổ thưởng thức tiếng sáo, tư thế, dáng vẻ của nó khiến ta như cũng nghe thấy tiếng sáo réo rắt, thấy bầu trời trong xanh lồng lộng và cuộc sống thanh bình... Bức “Chọi trâu” thể hiện một tục lệ độc đáo trong lễ hội ở một số địa phương của Việt Nam. Giữa tranh là một lá cờ ngũ sắc thường gặp trong các lễ hội dân gian. Trên lá cờ có ghi dòng chữ “Hội chí lầu”. Phía sau hai con trâu là hai tấm bảng có chữ “Đông xã” và “Tống xã”. Tranh “Chọi trâu” còn có một dị bản, về hình thức tương đối giống nhau, nhưng ý  nghĩa có ít nhiều thay đổi. Điều này cho thấy sự tam sao thất bản trải qua hàng thiên niên kỷ của những di sản văn hóa Việt Nam, song, với phong cách thể hiện gần giống nhau và khác với tranh dân gian hiện đại, cho thấy cả hai đã tồn tại từ thời rất xa xưa.

Bước sang nền mỹ thuật đương đại, hình tượng con trâu cũng là một đề tài khá được ưa chuộng trong tranh của nhiều họa sĩ bậc thầy như: Nguyễn Sáng (Chọi trâu), Nguyễn Tư Nghiêm (Con nghé, 12 con giống), Tô Ngọc Vân (Con trâu quả thực)...

Đáng chú ý, những năm gần đây, họa sỹ Thành Chương được giới thưởng ngoạn rất ấn tượng về 2 hình ảnh thường xuyên được lặp đi lặp lại trong tư tưởng của anh, là hình tượng con trâu và gương mặt tự họa. Về hình tượng con trâu, Thành Chương lý giải: “Tôi sinh ra ở nông thôn, từng có tuổi thơ chăn trâu cắt cỏ nên trong tiềm thức lúc nào cũng hiện lên hình ảnh trong sáng, đẹp đẽ của con trâu và cánh đồng. Người Việt ta có câu nói thật chính xác “Con trâu là đầu cơ nghiệp”. Hình ảnh con trâu gắn bó với nền nông nghiệp của nhiều nước châu Á, nhưng ở Việt Nam, tinh thần và tình cảm của con người với con trâu là rất khác biệt. Con trâu là một thành viên trong gia đình nông dân Việt Nam. Khi tôi vẽ con trâu tôi luôn cố gắng thể hiện tinh thần gần gũi, gắn bó mật thiết ấy”.

                                         Bài và ảnh: TRẦN TRUNG SÁNG