Quần thể danh thắng Tràng An có các giá trị văn hóa lịch sử và thiên nhiên đặc sắc, hàm chứa nhiều giá trị nổi bật, với cảnh quan thiên nhiên đẹp, được tạo nên bởi sự kết hợp hài hòa sông, núi, các hang động ngập nước quanh năm với thảm động, thực vật còn hoang sơ nguyên vẹn. Nơi đây còn mang đậm dấu ấn và lưu truyền những giá trị lịch sử - văn hóa truyền thống đặc sắc. Nổi bật là các công trình lịch sử có kiến trúc nghệ thuật như cố đô Hoa Lư, đền Nội Lâm… hay các lễ hội truyền thống: lễ hội cố đô Hoa Lư, lễ hội chùa Bái Đính, lễ hội đền Thái Vi… cho đến văn hóa ẩm thực với những món ăn dân dã nổi tiếng cả nước như: tái dê, cơm cháy, ốc núi, cá rô Tổng Trường, mắm tép…
Địa hình khối đá vôi Tràng An là một trong những cảnh quan karst nhiệt đới nóng ẩm, gió mùa nổi bật toàn cầu, đã đạt đến giai đoạn cuối cùng của quá trình karst hóa với một loạt kiểu dạng như cảnh quan karst dạng tháp, cảnh quan karst dạng nón và các dạng cảnh quan trung gian chuyển tiếp, bao quanh vô số những thung lũng, hố sụt kín, liên kết với nhau bởi hệ thống hàng trăm hang động, trong đó có nhiều hang động xuyên thủy. Hình thành do kết quả tương tác của một số cấu trúc địa chất chính trên trái đất, hơn thế nữa lại nằm sát biển, khối đá vôi Tràng An độc đáo, đã từng bị biển xâm lấn, biến cải nhiều lần và nổi lên trên cạn. Môi trường tự nhiên hết sức biến động đã tạo ra những cảnh quan đẹp lạ thường, một sự pha trộn giữa những đỉnh núi muôn hình vạn trạng, được che phủ bởi thảm thực vật nguyên sinh phong phú, đa dạng, những vách đá dốc đứng bao quanh những thung lũng rộng, sâu, quanh năm yên tĩnh và ngập nước. Bối cảnh tự nhiên đặc biệt đó là nền tảng để khu vực này trở thành một trong những cái nôi cư trú và tiến hóa của người tiền sử, ít nhất cách ngày nay cũng tới 30.000 năm. Những di tích khảo cổ học đã được phát hiện, cho thấy mật độ phân bố rất đậm đặc chứng tỏ rằng người tiền sử ở đây đã thích ứng một cách hài hòa với mọi biến cố của tự nhiên ở khu vực này, tiến hóa liên tục qua một số nền văn hóa cổ.
Tất cả những giá trị tự nhiên và nhân văn đó đã được người dân Ninh Bình lưu giữ, bảo tồn và phát huy để làm nên một quần thể danh thắng Tràng An với những giá trị nổi bật toàn cầu về văn hóa, thẩm mỹ cảnh quan và địa chất – địa mạo, đã được các nhà khoa học trong và ngoài nước nhận diện và đề cử trong hồ sơ Quần thể danh thắng Tràng An đệ trình UNESCO xem xét công nhận là Di sản thế giới. Quần thể danh thắng Tràng An đang và sẽ tiếp tục có vai trò đặc biệt quan trọng trong chiến lược phát triển bền vững du lịch tỉnh Ninh Bình.
Chiến lược và Quy hoạch tổng thể phát triển Du lịch Việt Nam đến năm 2010 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt đã xác định Hoa Lư – Tam Cốc – Bích Động, một bộ phận quan trọng của Di sản cố đô Hoa Lư – Tràng An, là điểm đến quan trọng trong hệ thống các khu du lịch quốc gia. Điều này đã khẳng định những giá trị đặc biệt ở tầm quốc gia của quần thể cố đô Hoa Lư – Tràng An từ góc độ du lịch. Quần thể danh thắng Tràng An có ý nghĩa quan trọng không chỉ đối với Du lịch Ninh Bình mà còn đối với hoạt động phát triển du lịch của Trung tâm Du lịch Hà Nội và phụ cận. Điều này còn có ý nghĩa hơn khi phát triển du lịch văn hóa - lịch sử được xác định là định hướng ưu tiên trong Chiến lược phát triển Du lịch Việt Nam, đặc biệt trong bối cảnh Du lịch Việt Nam hội nhập tích cực với du lịch khu vực và quốc tế.
Ngày 10/5/2012, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 548/QĐ-TTg xếp hạng Di tích quốc gia Đặc biệt cho di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật cố đô Hoa Lư, danh lam thắng cảnh Tràng An - Tam Cốc - Bích Động. Đây không chỉ là sự ghi nhận của Nhà nước mà còn là cơ sở pháp lý quan trọng trong việc bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di sản của quần thể danh thắng Tràng An.
Trong Quy hoạch tổng thể phát triển Du lịch tỉnh Ninh Bình giai đoạn 2007 - 2015, khu di tích lịch sử văn hóa cố đô Hoa Lư, khu du lịch sinh thái Tràng An, khu du lịch Tam Cốc - Bích Động đã được xác định là khu du lịch trọng điểm của tỉnh.
Một trong những yếu tố quan trọng tạo nên sức hấp dẫn của khu du lịch chính là “thương hiệu du lịch” đã được khẳng định với các địa danh nổi tiếng như cố đô Hoa Lư, Tràng An và Tam Cốc - Bích Động. Đây cũng chính là những địa danh được du khách biết đến nhiều nhất khi nhắc đến Du lịch Ninh Bình.
Trong khu vực di sản quần thể danh thắng Tràng An có hàng trăm di tích, danh thắng đã được nhận diện, lập hồ sơ xếp hạng, trong đó có các di tích đã được kiểm kê, 30 di tích khảo cổ học đã được nghiên cứu, thăm dò, khai quật, 12 di tích cấp tỉnh, 20 di tích cấp quốc gia và 2 di tích cấp quốc gia đặc biệt.
Khoảng cách từ Tràng An tới các điểm du lịch khác của tỉnh trong bán kính 30km, rất thuận tiện cho việc kết nối các khu, điểm du lịch thành các tour, tuyến, sản phẩm du lịch chuyên đề, riêng có của tỉnh Ninh Bình (du lịch sinh thái, khám phá hang động, du khảo đồng quê, tìm hiểu văn hóa lịch sử...)
Tràng An được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thiên nhiên là sự kiện có ý nghĩa đặc biệt đối với Du lịch Việt Nam nói chung, Du lịch Ninh Bình nói riêng, không chỉ nâng cao hình ảnh Du lịch Ninh Bình trên bản đồ Du lịch Việt Nam và khu vực, mà nó còn định hình lại trục phát triển của du lịch các tỉnh phía Bắc, hình thành nên tam giác phát triển du lịch mới (Hà Nội – Ninh Bình – Quảng Ninh). Tận dụng tốt lợi thế về tài nguyên du lịch và cơ sở hạ tầng cùng với một môi trường du lịch an toàn, thân thiện, Ninh Bình sẽ có nhiều cơ hội phát triển thành một trung tâm du lịch lớn của cả nước, là điểm đến trung chuyển và phân phối khách du lịch lớn ở phía Bắc.
ThS. Bùi Văn Mạnh
(Tạp chí Du lịch)