Thành cổ Sơn Tây được hình thành từ năm Minh Mạng thứ ba (1822) để làm trọng trấn cho cả khu vực phía Tây thành Hà Nội. Thành được xây đắp hoàn toàn bằng đá ong - loại vật liệu đặc trưng của xứ Đoài, đáp ứng được yêu cầu bền chắc của một công trình phòng thủ. Tại đây, vương triều Nguyễn đã xây dựng, củng cố một phức hợp hoàn chỉnh và chặt chẽ các công trình có giá trị phòng ngự cao, bao gồm: Hào nước, lũy bán nguyệt, bờ đất ngoài thành, cổng thành, tường thành, kỳ đài... với lực lượng phòng vệ đông đảo và trang bị vũ khí quy mô lớn. Những sự kiện lớn của tòa thành liên quan đến cuộc chiến chống thực dân Pháp của triều đình nhà Nguyễn trong lịch sử Việt Nam cho thấy, Thành cổ Sơn Tây là vùng “trọng địa” có chức năng che chở, bảo vệ cho đồng bằng và trung du Bắc Kỳ; đồng thời, là “bàn đạp”, hậu cứ cho biên cương Tây Bắc.
Không chỉ mang trong mình dấu ấn lịch sử, văn hóa của dân tộc, Thành cổ Sơn Tây còn ghi dấu ấn bởi vẻ đẹp cổ kính với kiến trúc độc đáo và tinh tế, là một trong “tứ trấn” kinh thành Thăng Long xưa, di tích trọng điểm, “điểm nhấn” hội tụ của văn hóa xứ Đoài ngày nay. Với tính chất quan trọng về lịch sử, văn hóa, cùng kiến trúc quân sự độc đáo, Thành cổ Sơn Tây được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1994.
Phát biểu khai mạc, Bí thư Thị ủy Sơn Tây Trần Anh Tuấn nêu rõ: Sơn Tây vùng đất cổ, trung tâm văn hóa xứ Đoài, mang nhiều dấu ấn đặc biệt trong văn hóa Việt Nam nói chung và văn hóa tứ trấn của vùng đất Thăng Long - Hà Nội nói riêng. Về Sơn Tây, về miền di sản, nơi nổi danh bởi những quần thể di tích lịch sử - văn hóa, tiêu biểu là di tích Thành cổ Sơn Tây - tòa thành bằng đá ong duy nhất ở Việt Nam, di tích lịch sử - kiến trúc quân sự cổ độc đáo, biểu trưng cho truyền thống đấu tranh anh dũng chống giặc ngoại xâm của dân tộc ta từ bao đời nay. Ông Trần Anh Tuấn nhấn mạnh, với niềm tự hào 200 năm Thành cổ Sơn Tây cùng với nhiều di tích, danh thắng quý như: Chùa Mía, đền Và, đền hai Vua, Làng cổ Đường Lâm, Văn Miếu Sơn Tây, hệ sinh thái hồ Đồng Mô, hồ Xuân Khanh…, cán bộ, đảng viên và nhân dân thị xã sẽ tiếp tục nêu cao truyền thống cách mạng, đoàn kết, quyết tâm khơi dậy tiềm năng văn hóa trở thành sức mạnh nội sinh, phát huy ý chí tự lực, tự cường và khát vọng phát triển, xây dựng thị xã Sơn Tây ngày càng đẹp, văn minh. “Nhân dịp này, Sơn Tây tiếp tục kêu gọi các nhà đầu tư, các đơn vị, hiệp hội, các trung tâm xúc tiến, trung tâm lữ hành tăng cường đầu tư, hợp tác, giao lưu trao đổi hàng hóa, dịch vụ, phối hợp điều hành đưa đón khách tham quan du lịch đến với Sơn Tây, để ngành kinh tế du lịch, dịch vụ của thị xã ngày càng phát triển, góp phần vào sự phát triển kinh tế chung của Thủ đô”, ông Trần Anh Tuấn mong muốn.
Phát biểu tại Lễ kỷ niệm, Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội Nguyễn Thị Tuyến cho biết, hòa trong dòng chảy lịch sử, văn hóa của đất nước và Thủ đô, bao thế hệ người dân Sơn Tây đã không ngừng sáng tạo ra các giá trị văn hóa mang đậm nét của vùng đất Sơn Tây - xứ Đoài, mà tiêu biểu trong số đó là Thành cổ Sơn Tây. Đây là tòa thành duy nhất được xây dựng bằng đá ong ở Việt Nam, một trong bốn “trọng trấn” của đất Thăng Long xưa, chứng tích cho sức mạnh và lòng quyết tâm chống giặc ngoại xâm của dân tộc.“Việc bảo tồn, phát huy hiệu quả di tích Thành cổ Sơn Tây đã và đang góp phần khẳng định vị trí, vai trò, giá trị tiêu biểu của công trình này; đồng thời, khơi dậy tiềm năng, xúc tiến phát triển du lịch văn hóa của Thăng Long - Hà Nội, của Sơn Tây - xứ Đoài”, Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Hà Nội Nguyễn Thị Tuyến nêu rõ.
Theo quy hoạch chung phát triển Thủ đô đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050, thị xã Sơn Tây sẽ phát triển theo hướng trở thành đô thị vệ tinh của Hà Nội với chức năng đô thị văn hóa, lịch sử, sinh thái, du lịch nghỉ dưỡng. Lễ kỷ niệm 200 năm Thành cổ Sơn Tây và xúc tiến đầu tư phát triển du lịch được tổ chức là một trong những tiền đề quan trọng nhằm khơi dậy tiềm lực to lớn cho sự phát triển của thị xã trong thời gian tới. Phó Bí thư Thường trực Thành ủy Nguyễn Thị Tuyến đề nghị cấp ủy Đảng, chính quyền, mặt trận, đoàn thể và các tầng lớp nhân dân thị xã Sơn Tây tiếp tục nỗ lực, chủ động triển khai thực hiện tốt các quan điểm, chủ trương của Đảng về phát triển văn hóa; đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục lịch sử gắn với di sản văn hóa địa phương; tập trung bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa tiêu biểu gắn với phát triển kinh tế du lịch và công nghiệp văn hóa; phấn đấu đến năm 2030, các di tích văn hóa tiêu biểu của Sơn Tây được nâng cấp là “Di tích cấp quốc gia đặc biệt”.
Sau phần lễ, các đại biểu tham dự đã được xem một chương trình nghệ thuật đặc sắc mang chủ đề: “Kể chuyện xứ Đoài”.
Nằm trong hoạt động kỷ niệm 200 năm Thành cổ Sơn Tây (1822-2022) và xúc tiến đầu tư phát triển du lịch, tại Thị xã Sơn Tây sẽ có các hoạt động văn hóa, thể thao và du lịch, như: Tổ chức trưng bày tranh ảnh, hiện vật giới thiệu về di tích Thành cổ Sơn Tây; trưng bày sinh vật cảnh, cổ vật trong thành cổ, thư pháp, diễn xướng hát văn; tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục, thể thao tại khu vực không gian tuyến phố đi bộ… Nổi bật, trong các hoạt động có “Lễ hội Khinh khí cầu Quốc tế Sơn Tây 2022” diễn ra ngày 12 – 20/11, do Công ty Cổ phần Truyền thông Hexa (Hexa Media) tổ chức với số lượng 5 quả khinh khí cầu lớn (đường kính khoảng 20m, chiều cao khoảng 30m) điều khiển bởi các đoàn phi công được cấp bằng lái chuyên nghiệp đến từ các nước: Vương quốc Anh, Mỹ, Bỉ, Bồ Đào Nha... Lễ hội bao gồm các hoạt động với khinh khí cầu như “Bay tự do ngắm bình minh Sơn Tây”, “Bay treo trải nghiệm ngắm Thành cổ Sơn Tây”, “Tham quan, trải nghiệm, chụp hình tương tác trực quan với khinh khí cầu”. Các chuyến bay treo trải nghiệm triển khai hàng ngày vào lúc 17h00 – 19h00 trong thời gian diễn ra Lễ hội. Mỗi chuyến bay chở 3-4 hành khách trong thời gian khoảng 5 phút tại độ cao 20-30m so với mặt đất. Đây là một sản phẩm du lịch mới bổ sung vào bản đồ du lịch thị xã Sơn Tây, hứa hẹn mang lại trải nghiệm độc đáo, mới lạ cho du khách cũng như người dân địa phương, và sẽ là một trong những điểm nhấn thu hút khách du lịch đến với Sơn Tây – xứ Đoài.
Tuấn Hải