>> Nghiện ma túy, cơ chế gây nghiện loại ma túy kích thích thần kinh gây ảo giác (Kỳ 1)
>> Nghiện ma túy, cơ chế gây nghiện loại ma túy kích thích thần kinh gây ảo giác (Kỳ 3)
Trước tiên là những công trình của 3 nhà bác học đã đươc giải thưởng Nobel năm 2000. Arvid Carlson đã chứng minh chất dopamine là một chất dẫn truyền thần kinh quan trọng. Trước đây người ta tưởng chất này chỉ là một sản phẩm chuyển hóa của acid amin phenylalanin và cũng thuộc họ dẫn truyền thần kinh cathecolamin. Nhưng ông đã thấy dopamine có những rexepto riêng trên những tế bào não gọi là tiết dopamine (dopaminergic). Loại tế bào này tập trung nhiều nhất ở một số nơi trong não bộ có liên quan đến hành vi như vùng hải mã, mái não, nhân acumbens, vùng trước trán (Hình 1).
Hình 1
Nhưng quan trọng nhất là Eric Kandel đã chứng minh là khi tạo ra trí nhớ như vậy thì có những thay đổi truyền tin từ xynáp vào bên trong tế bào như thay đổi protein tại xynáp thần kinh, nghĩa là nó có thể có nhiều rêxepto hơn và to hơn, tăng các chất dùng trong hệ thống tín hiệu thứ hai bên trong tế bào như AMPc, protein G... Hay nói một cách khác, tế bào thần kinh cũng như các xináp không phải bất định như người ta vẫn tưởng mà chúng vẫn còn tính chất tạo hình (plasticity), nghĩa là thay đổi tuỳ theo bị kích thích nhiều hay ít. Như thế người ta đã tìm ra cơ sở vật chất của trí nhớ và những hành vi khác như nóng giận, buồn tủi... và nhất là cơ sở vật chất của phản xạ có điều kiện, một yếu tố có tầm quan trọng bậc nhất trong thất bại của cai nghiện.
Phát hiện thứ hai không kém phần quan trọng là về khả năng đổi mới của tế bào thần kinh trong não. Quan niệm cũ xưa cho rằng mô thần kinh là mô “quý phái” không tái sinh thêm mới được như mô máu, mô gan… Khi mô ấy bị tổn thương thì chỉ có mô liên kết phát triển hình thành sẹo. Nhưng sự thực vào những năm 1960 trong thí nghiệm đem tiêm cho con vật sống một chất tương đồng với một nucleotid nào đó ví dụ như bromo-deoxyuridine (BrdU) rồi dùng kháng thể đặc hiệu chống BrdU thì phát hiện ra được những tế bào mới sinh (5). Ở người chỉ mới thử được trên tử thi nhưng cũng cho kết quả như trên vật thí nghiệm. Nhưng điều đáng chú ý là sự tái sinh không phải đồng đều trong não mà chủ yếu xảy ra tại vùng gyrus dentatus của hippocampus, nghĩa là vùng quan trọng của quá trình học tập và trí nhớ, mà cũng là nơi tập trung hoạt động của chất dẫn truyền thần kinh dopamine.
Gần đây, những tiến bộ về kỹ thuật hình ảnh trong y học đặc biệt là máy PET (Positron Emission Transmision) giúp chúng ta có thể theo dõi sự chuyển hoá các chất trong não mà không cần can thiệp. Nhờ đó, không những người ta phát hiện lại hiên tượng những tế bào thần kinh mới sinh mà còn cả thay đổi các chất bên trong tế bào do chuyển hoá mà ra. Chính nhờ máy này mà người ta thấy tăng chất dẫn truyền thần kinh quan trọng trong nghiện ma tuý là chất dopamin.
(Còn nữa)
ThS.BS. Mai Xuân Phương
Cục Phòng, chống HIV/AIDS - Bộ Y tế