Nghiện ma túy, cơ chế gây nghiện loại ma túy kích thích thần kinh gây ảo giác (Kỳ 1)

>> Nghiện ma túy, cơ chế gây nghiện loại ma túy kích thích thần kinh gây ảo giác (Kỳ 2)

>> Nghiện ma túy, cơ chế gây nghiện loại ma túy kích thích thần kinh gây ảo giác (Kỳ 3)

Định nghĩa tình trạng nghiện

Có nhiều định nghĩa khác nhau về nghiện. Theo OMS đưa ra vào năm 1981: "Tình trạng nghiện là một hội chứng trong đó việc sử dụng một sản phẩm trở nên một nhu cầu mạnh hơn cả nhu cầu của những hành vi khác dù những hành vi sau này có một tầm quan trọng lớn hơnằ. Ở Mỹ trong bệnh lý học người ta lại có một định nghĩa có tính chất thực tế hơn: “Nghiện là khi sử dụng một chất gì quá mức được chấp nhận mà y học, xã hội hay pháp luật đã quy định tại một xã hội nào đó”. Bởi vì hiện nay có một số chất gây nghiện lại là thuốc dùng trong y học hay là một số chất mà ở một số xã hội chấp nhận việc sử dụng thông thường nhưng đừng quá mức như rượu, lá coca... Tình trạng nghiện xuất hiện dần dần với việc sử dụng chất ma tuý nhắc đi nhắc lại liên tiếp. Khi thành nghiện thì có một tình trạng lệ thuộc tức không có không chịu được, thèm muốn đến phải nài xin (craving), thậm chí có hành động bất hợp pháp, không còn đạo lý để thỏa mãn nhu cầu ấy.

Các chất gây nghiện chính

Phần lớn khi nghiện bất kể là chất gì đều có liên quan đến các chức năng cao cấp của não và chúng thường có tác dụng làm thay đổi hành vi và cảm giác. Các hóa chất gây nghiện chính bao gồm: các chất giảm đau như thuốc phiện và các dẫn xuất (heroin, morphin... - sau đây gọi là thuốc phiện), các chất gây trầm cảm (thuốc ngủ, thuốc an thần, rượu...), các chất kích thích (cocain, amphetamin...), các chất gây ảo giác (majurana, LSD...), các chất bốc hơi hít được (amyl nitrit, hóa chất hòa tan dùng trong các loại keo dính...).

Việc dùng các chất có thể gây cảm giác mơ màng, hay kích thích làm sảng khoái hết mệt mỏi đã có một lịch sử lâu đời trên toàn thế giới. Ngoài rượu mà dân tộc nào cũng có, thì xưa kia đã thấy phổ biến dùng thuốc phiện ở châu Á, hashik ở Trung Đông, coca ở Nam Mỹ, mescalin trong thổ dân châu Mỹ. Nhưng với nền công nghiệp phát triển, cái gì cũng phải nhanh và nhiều thì việc sử dụng các chất ma tuý tổng hợp và theo đường tiêm càng ngày càng trở nên phổ biến. Cái đó đã làm thay đổi hẳn bản chất của sự nghiện, gieo một tai họa càng ngày càng lớn cho loài người vì nó kéo theo biết bao tệ nạn xã hội như lừa gạt, buôn lậu, cướp của, giết người cũng như những tai nạn và cảnh khổ khác (lây truyền các bệnh nhiễm trùng, đặc biệt hiện nay HIV là vấn đề nan giải). Theo ước đoán, mỗi năm số người chết vì nghiện ma tuý chiếm tới phần tư hay phần nửa tổng số tử vong.

Những chất kích thích gây nghiện

Chúng gồm có: cocaine và dẫn xuất, amphetamine và dẫn xuất, các chất gây ảo giác và các chất hòa tan hữu cơ.

Cocaine

Đó là alkaloid lấy từ lá coca mọc ở Nam Mỹ. Tại đó thổ dân thường nhai lá sống để tạo cho mình một cảm giác kích thích nhất là vào các dịp lễ hội cần nhảy múa lâu dài. Sau lan sang Tây phương và người ta tinh chế ra cocaine bột trước tiên được dùng như chất gây tê sau trở thành ma tuý để hít hay tiêm tĩnh mạch. Cocaine có dạng thể rắn nên phải bẻ vụn ra (crack) mà hút nên mới có danh từ tiếng Anh là crack.

Cocaine khi sử dụng cho một cảm giác sảng khoái cực độ và mọi giác quan đều trở nên tăng nhạy cảm với các kích thích bên ngoài dù nhỏ. Khi nghiện nặng thì hay xảy ra trạng thái hoang tưởng và dễ dàng xúc động. Cơ chế tác dụng của cocaine có liên quan đến chất dẫn truyền thần kinh dopamine mà sẽ nói chi tiết hơn ở phần chung sau.

Amphetamine

Ban đầu đây là một loại thuốc gây thông khiếu khi bị tắc mũi. Nhưng rồi  người ta nhận thấy nó có tác dụng phụ làm mất mệt mỏi và mất cảm giác đói nên đã sử dụng khi cần một sự kích thích, sau đó biến nó trở thành một loại ma tuý gây nghiện. Nó có tác dụng kích thích hệ giao cảm và tác dụng cũng tương tự như cocaine nhưng có thời gian tác dụng kéo dài hơn. Loại này dễ tổng hợp cho nên rẻ và được dùng rộng rãi. Khi dùng quá liều thì amphetamin gây ra co giật, loạn nhịp tim và thân nhiệt tăng. Ngoài ra còn gây viêm mạch trong não và chảy máu não. Hiện nay, nhiều dẫn xuất của amphetamin đã được tổng hợp và đều có tác dụng gây nghiện tương tự.

Các chất gây ảo ảnh (hallucinogen)

Đó là một nhóm các chất tổng hợp hóa học không có liên quan với nhau nhưng có tác dụng giống nhau là làm rối loạn giác quan và nhận thức.

Phecyclidine (PCP) ban đầu là một thuốc gây mê nhưng có tác dụng gây ảo ảnh và nghiện. Trong một số cuộc vui chơi có người đã dùng để tạo ra những ảo ảnh cho nên có tên gọi là “bụi thần tiên” (angel dust). Nó có thể được dùng theo đường uống, hít hay hút.

Vì thời gian bán thoái hoá của PCP lâu từ 12 đến 90 giờ cho nên rất khó kiểm soát được tác dụng cuả nó. Vì có tác dụng gây tê mê cho nên nó làm giảm cảm nhận đau đớn. Ngoài tác dụng về hành vi PCP còn gây tăng nhịp tim và tăng huyết áp, khi quá liều thì dẫn đến mê man sâu, co giật và cả đến tư thế cứng đờ như mất não nữa.

Acid lysergic diethyamid (LSD) là một chất gây ảo ảnh phổ biến dùng trong thập kỷ 60 nhưng hiện nay ít dùng hơn. Thuốc này làm sai lệch cảm giác, làm rối loạn suy nghĩ logic, làm thay đổi cảm giác về thời gian và mất cảm tưởng có nhân cách. Khi ngộ độc thuốc này thì thấy lo sợ và có những tác dụng cường thần kinh giao cảm như tăng nhịp tim, tăng huyết áp và tăng thân nhiệt. Quá liều thì gây hôn mê, co giật và ngừng hô hấp. Không thấy có nói đến di chứng thần kinh.

Các chất dung môi hữu cơ

Đã có một thời gian tại một số nước phát triển, người ta thấy học sinh nhỏ tuổi nghiện hít những ống keo dán. Sau người ta nhận thấy đó là do những hóa chất dung môi hữu cơ như trong thuốc đánh móng tay (nitrit amyl), hồ dán, keo dán chất dẻo rồi cả đến khí đốt trong bật lửa. Trong các dung môi này thường có benzen, carbon tetrachlorid, acetone và toluene. Ngộ độc các chất này cũng giống như say rượu. Lương lớn gây buồn nôn, nôn, ảo giác và cả hôn mê. Nghiện kéo dài có thể gây tổn thương tại não, thận, gan, phổi và hệ thống tạo máu.

 (Còn nữa)

ThS.BS. Mai Xuân Phương

Cục Phòng, chống HIV/AIDS-Bộ Y tế