Xuân Tửu của người Cơ Tu

“Cổng Trời” Tây Giang

Giáp tết, con đường Hồ Chí Minh đẹp như mơ với hoa pơ lang nở rộ hai bên con đường uốn lượn trên dãy Trường Sơn, núi rừng trùng điệp, hoang dã. Có những đoạn cua gấp khúc, có những đoạn cao ngất trời xanh mà nhiều người gọi là “Cổng trời Tây Giang”, vì nơi đây núi cao dựng đứng, là nơi gần nhất để… lên trời. Cuối cùng, chúng tôi đến xã Bhalêê, được xem là “thủ phũ” của rượu tr’đin, còn gọi là “rượu của Yàng”.

Theo sự hướng dẫn của một người Cơ Tu tốt bụng, con đường đến “lâm trang tr’đin” hẻo lánh của nhà ông Ploong Cril (70 tuổi, trú thôn A rung, xã Bhalêê) quanh co khúc khuỷu, chênh vênh bên bờ suối, rất khó đi. Chúng tôi lọt vào một thung lũng xanh rờn với những doi ruộng lúa bậc thang đang thì con gái đang mơn mang với gió xuân về. Và chung quanh ruộng là một rừng cây tr’đin đang toát ra một mùi hương men kỳ diệu, khiến ong bướm nơi đây cũng ngập ngừng say, bay “chếch choáng”.

“Hũ rượu trên cây”

Già Ploong Cril đưa chúng tôi đi xem những “hũ rượu” trên cây và cho biết: Từ xa xưa lưu lại đến bây giờ, người Cơ Tu sinh sống trên dãy Trường Sơn hùng vĩ đã có nhiều loại rượu uống trong gia đình, dùng trong các cuộc tế lễ, hội hè rất ngon, phổ biến là rượu ngâm (aviết, r’lang), rượu nấu (cất), rượu cần (buốch)… Tuy nhiên, rượu đặc sản của người Cơ Tu phải kể đến là các loại rượu lấy trực tiếp từ các loại cây tự nhiên không qua chế biến và không có hóa chất như các cây: tr’đin, t'vạc, adương… mà nhiều người Cơ Tu cổ xưa cho rằng loại rượu tiết ra từ thân cây, gọi là “rượu nhà Trời”, vì nó là của ông Trời (Yàng) ban cho.

Rượu  t’vạc (đoát), adương (song mây) uống rất ngon và bổ, nhưng loại được gọi là “Thiên hạ đệ nhất tửu Trường Sơn” là rượu  tr’đin, được khai thác từ cây tr’đin, còn gọi là cây đủng đỉnh núi. Để lên men thành rượu, người Cơ Tu có kinh nghiệm lấy vỏ cây chuồn phơi khô và ngâm vào ống đựng nước tr’đin hay t’vạc, dung dịch tự lên men uống đăng đắng, chát, thơm ngọt rất dễ chịu. Rượu tr’đin uống rất thơm ngon và bổ nên người Cơ Tu sinh sống ở vùng sơn cước, nơi có nhiều lam sơn chướng chí, tuy ăn uống chưa đầy đủ về chất song họ vẫn khoẻ mạnh nhờ uống loại rượu này. Các cụ già người Cơ Tu nhờ uống rượu này mà leo trèo lên cây tr’đin nhanh nhẹn như con sóc rừng; các sơn nữ Cơ Tu nhờ uống nước cốt tr’đin mà da dẻ mịn màng, tươi sáng,.

“Công nghệ” lấy rượu nhà Trời

Già Ploong Cril cho biết: Muốn lấy rượu tr’đin thì phải đục vào thân cây tr’đin. Thông thường, nếu thấy đọt (loom) mới nhú lên gần ngang bằng lá già thì lúc này gọi là thời điểm lý tưởng để đục vào thân lấy nước. Khi đó, người ta làm cầu thang leo lên giàn ngồi và đục. Sau khi đục xong cứ mỗi ngày đến cắt mỏng một lớp để tạo “vết thương” và khi nào thấy có đọt mới nhú ở trong thì sắp có nước chảy ra. Khi nước ra nhiều từ vết cắt thì làm máng nhỏ từ vết cắt để nước tr’đin chảy theo đường máng chảy vào ống lồ ô lớn đã hứng sẵn (trong ống lồ ô đã bỏ vỏ apăng để lên men). Từ đó cứ mỗi ngày đến cắt một lát mỏng chỗ “vết thương” và lấy tr’đin về uống. Trung bình mỗi cây tr’đin cho ra khoảng 10 - 15 lít/ngày đêm. Nếu cho trẻ con và phụ nữ uống ngọt thì không bỏ apăng, nước ngọt lịm và thơm ngon như hương vị đường thốt nốt. “Hũ rượu” này tuy nằm trên cây cao nhưng cũng thu hút các côn trùng như ong, bướm, chim, sóc, chuột… cho nên xung quanh ống lồ ô được che, bịt lại bằng một loại bùi nhùi lấy từ bẹ cây tr’đin.

Hương vị “rượu nhà Trời”

Già Ploong Cril leo thoăn thoắt lên giàn để chiết rượu tr’ đin tươi xuống mời chúng tôi nếm thử, một vị thơm, chát nhè nhẹ làm tê tê đầu lưỡi như vị sâm banh, uống rất thú vị. Cùng chúng tôi uống rượu tr’đin ngay dưới tán rừng tr’đin mát rượi, già Ploong Cril nói: “Rượu tr’đin để vài tháng được nhưng phải thay vỏ cây (apăng) thường xuyên. Như vậy để được lâu và uống ngon, không hư. Ngoài ra, tuyệt đối không múc dùng ít một, dễ bị chua, không để lâu được. Vì là rượu của Yàng ban cho nên người Cơ Tu có tục lệ không đổ rượu thừa trong chén vào bếp tro nóng, họ cho rằng làm như vậy Yàng sẽ phạt bằng cách làm cho cây tr’đin ấy sẽ tắt nước hoặc không chảy nước trong một thời gian…

Mùa xuân uống rượu tr’đin      

Mùa hè người Cơ Tu uống rượu t’vạt, mùa xuân người Cơ Tu uống rượu tr’đin. Các bản, làng của người Cơ Tu miền sơn cước Quảng Nam nơi nào cũng có cây t’vạt nhưng cây t’đin thì chỉ có ở Tây Giang, nơi sát biên giới Việt Lào. Thời gian qua, chúng tôi và các khách “Tây ba lô” trên đường du khảo đường Hồ Chí Minh (Tây Giang), qua những bản làng của người Cơ Tu được cư dân ở đây mời thưởng thức rượu tr’đin, du khách có thể uống no say đi ngất ngưởng và vui vẻ cho rằng đó là rượu “sâm banh tr’đin”.

Lê Văn Kỳ

Nguồn: Tạp chí Du lịch T1+2/2021