ẤN TƯỢNG MARELLI
Ở nhà ông, từ tầng một ngược lên tầng hai và dẫn vào phòng ngủ, chỗ nào cũng thấy quạt. Anh bạn đồng nghiệp nói vui: “Những ngày nóng nực nhất ở Hà Nội, nếu vào nhà bác chúng cháu sẽ tưởng tượng ra mình đang đứng trước biển, bởi chỗ nào cũng có gió!”. Trong căn nhà nhỏ ở số 26 phố Hàng Bồ, ông Tấn dành khoảng lớn để kê những kệ sắt chắc nịch, trên giá là những chiếc quạt của Italia, Hà Lan, Pháp… hiện hữu như những người bạn.
Mang bộ sưu tập quạt Marelli bày giữa nhà vào dạng “cổ nhất” Hà Nội để “khoe” với khách, ông nói: “Tôi rất ấn tượng với quạt Marelli của Italia bởi nó bền và kiểu dáng rất đẹp”. Theo ông, những chiếc Marelli mà ông sưu tầm và sửa chữa có tuổi đời hơn 100 năm, nghĩa là nó đồng hành cùng người dân đất Kẻ chợ từ những năm Hà Nội bắt đầu có tàu điện leng keng. Hãng Marelli đã sản xuất quạt từ khi loài người phát minh ra điện và đã ngừng sản xuất không lâu sau đó. Vì vậy, những chiếc còn lại không chỉ quý ở Việt Nam mà với các nước khác cũng có giá trị lịch sử to lớn.
Theo ông Tấn tìm hiểu, thương hiệu quạt Marelli được lấy tên của chính ông chủ phát minh ra chúng vào khoảng giữa những năm 1890 – 1893 ở thành phố Manino của Italia. Bởi lẽ khi người Pháp vào Việt Nam thì những chiếc quạt của họ mang nhãn hiệu Pơ-giô từ những năm đầu đó. Nhưng theo ông Tấn, những chiếc có giá trị vẫn là của hãng Marelli.
DUYÊN NỢ NGHỀ CHƠI
“Lúc mới sưu tầm, tiền sửa chữa quạt được bao nhiêu, tôi lại mua quạt hỏng về để đó. Lúc đầu vợ con phản đối kịch liệt, nhưng khi gia đình và bạn bè hiểu rõ thì mọi người đều ủng hộ” – ông Tấn chia sẻ.
Theo ông Tấn, Hà Nội hiện nay chỉ còn khoảng hơn chục người chơi và sưu tầm quạt cổ, nhưng “chịu chơi nhất” chỉ có ba người là ông Phúc ở Tạ Hiện, anh Thuần ở Hàng Điếu và ông. Qua tìm hiểu tôi được biết ba ông “vua quạt” này là người đi đầu trong phong trào sưu tập quạt bắt đầu rầm rộ vào những năm 1986 cho tới 1990 của thế kỷ trước.
Nhớ lại những ngày mới bắt đầu sưu tầm quạt cổ, ông Tấn cho hay: Lúc đầu đơn giản chỉ vì ông thấy tiếc chứ chưa hề có một sự đam mê nào. Ông mua về mày mò sửa chữa rồi lại bán cho khách du lịch. Nhưng chính những vị khách này lại mang đến cho ông một niềm đam mê đeo đẳng đến giờ. Khi ấy, ông tò mò trước câu hỏi: vì sao họ lại sẵn sàng bỏ ra 100 USD chỉ để rước về một cái quạt cũ nặng chình chịch. “Rồi tôi cũng hiểu hàng ngày mình say sưa tìm mọi cách chữa chúng nhưng có nhận ra vẻ đẹp của chúng đâu, những “cụ sắt biết quay cánh kia” gắn bó không ít với lịch sử của đất nước. Việc đi tìm giá trị lịch sử của chúng chính là một niềm đam mê” – ông tâm sự.
Vậy là người đàn ông đất Hà thành bắt đầu bộ sưu tập có quy củ. Hiện tại vẫn có rất nhiều du khách nước ngoài tìm đến cửa hàng của ông Tấn để mua quạt cổ. Nhưng ông chỉ bán những chiếc có thể dễ tìm lại, còn những chiếc thuộc vào hàng “độc” thì ông cất giữ cẩn thận và không bán mặc dù trong số đó có những chiếc ông chưa tìm đủ phụ tùng để phục hồi lại nguyên trạng cho chúng.
Ông Tấn chỉ cho tôi xem một chiếc Marelli đen nhẻm, mỗi khi bật điện nó quay kêu cùng cục điếc cả tai. Ông vui vẻ giải thích: “Giống này nó thế đấy anh ạ. Mặc dù tôi đã lau chùi cẩn thận, mở ra để tra dầu, tìm hiểu nguyên lý hoạt động và khắc phục nhược điểm của nó nhưng nó vẫn kêu. Và chính tiếng kêu của nó mới hay anh ạ”. Theo ông Tấn, mua được quạt cũ nhưng phục hồi lại nguyên bản không phải là điều đơn giản, bởi những người không hiểu được hết giá trị lịch sử của những chiếc quạt thì không thể “chữa bệnh” được cho chúng. Chẳng hạn như quạt Pơ-giô gắn liền với thời kỳ thực dân Pháp xâm lược nước ta, quạt EMJ của Hà Lan gắn liền với thời kỳ người Hà Lan vào nước ta… hay đơn giản hơn là chiếc quạt tai voi của Liên Xô cũ gắn liền với thời kỳ Liên bang Xô Viết còn tồn tại và rất nhiều du học sinh nước ta sang đó học tập… Điều mà ông Tấn trăn trở nhất là việc những chiếc quạt cổ gắn liền với lịch sử nước nhà lại được những ông Tây khiêng về bên kia lục địa. Những chiếc dễ tìm thì chẳng sao, nhưng có những chiếc quý không phải người trong nghề thì không thể nhận ra giá trị của nó mà nếu chậm chân thì sẽ chẳng thể nào giữ lại.
Đam mê với thú chơi và sửa chữa quạt cổ, ông Tấn cho rằng khó nhất là việc sửa chữa bộ chuyển động của quạt. Thứ nữa, việc tạo ra hợp chất ăn mòn lá đồng của cánh quạt hay rá quạt cũng là một bí quyết để chiếc quạt vẫn giữ được vẻ đẹp vốn có của nó. Trong cuộc sưu tầm quạt cổ, ông đã đi nhiều nơi tìm những chiếc quạt ưng ý về làm tròn cho bộ sưu tập của mình và có lúc đặt hợp đồng với cả cánh đồng nát để có được những chiếc quạt giá trị.
Điều trăn trở nhất với ông Tấn là hiện nay chưa có “hội phục chế quạt cổ”. Theo ông Tấn, về lâu dài những người chơi và sưu tầm quạt cổ sẽ hướng tới thành lập câu lạc bộ, bởi có vậy mọi người mới trao đổi được kinh nghiệm sửa chữa cũng như giới thiệu những chiếc quạt đẹp, cùng thưởng thức thú chơi tao nhã của người Hà thành.
Nguyễn Viết Tôn