Các địa điểm cuộc khởi nghĩa Yên Thế đã được công nhận là di tích đặc biệt cấp quốc gia năm 2012. Sự kiện này càng tôn vinh thêm tinh thần quật khởi cuộc khởi nghĩa của những người nông dân yêu nước trên vùng đất anh hùng. Lễ hội Yên Thế vừa đậm nét văn hóa dân gian vùng Kinh Bắc, vừa mang đặc trưng văn hóa miền núi, đồng thời ghi đậm dấu ấn lịch sử cuộc khởi nghĩa Yên Thế do anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám lãnh đạo. Ngày 16 tháng 3 hàng năm người dân bản xứ, các xã trong vùng và du khách thập phương kéo nhau về đất Phồn Xương dự hội và ôn lại truyền thống đánh giặc của nghĩa quân Đề Thám. Về đây du khách vừa được tìm hiểu mô hình làng chiến đấu, thăm các di tích đồn lũy, tham gia vào các đoàn rước, dự lễ tế cờ, thắp hương và dự lễ cầu siêu cho các linh hồn nghĩa sỹ, tham gia các trò chơi dân gian: đấu võ, vật, đua ngựa, bắn nỏ, bắn cung… được xem cuộc thi thổi cơm, nấu cỗ, gói bánh và thưởng thức ẩm thực. Bóng chiều dần buông, du khách được đắm mình vào đêm dân ca quan họ, hát tuồng; thả hồn vào câu hát giao duyên sli, lượn, tính then đằm thắm tình đất, tình rừng; dự lễ thả hoa đăng, phóng ngư, phóng điểu thể hiện tinh thần yêu tự do và khát vọng hòa bình. Với đặc trưng riêng của vùng đất thượng võ, hội Yên Thế là một trong hơn 500 lễ hội ở Bắc Giang thu hút du khách muốn khám phá vùng đất của “Hùm thiêng Yên Thế” nghĩa hiệp với cảnh đẹp hữu tình.
Dịp kỷ niệm 132 năm (1884-2016) Khởi nghĩa Yên Thế, để tưởng nhớ công ơn của người anh hùng áo vải Hoàng Hoa Thám, lễ hội năm nay được huyện Yên Thế tổ chức với nhiều nghi lễ trang nghiêm và long trọng. Sau tiếng trống, tiếng chiêng là màn dâng lễ vật, dâng rượu tiên tế tới Hoàng thiên anh linh và nghĩa quân anh dũng. Lễ dâng hương báo công về những thành tựu nổi bật của huyện Yên Thế trong một năm qua và lễ phóng ngư tại hồ sinh thái có lịch sử từ hơn 100 năm trước. Một trong những nét đặc sắc đáng chú ý về phần lễ của lễ hội Yên Thế đó là lễ tế cờ trước tượng đài Hoàng Hoa Thám.
Phần hội diễn ra với nhiều hoạt động văn hóa, thể thao phong phú như: ca nhạc, hội trại thanh niên với các trò chơi dân gian: thi nấu cơm niêu, đập niêu, ném còn, bịt mắt bắt dê, kéo co, thi bắn nỏ, biểu diễn nghệ thuật rối nước, hội diễn quần chúng thi mặc trang phục dân tộc đẹp. Tất cả các hoạt động trên nhằm tái hiện một cách sinh động truyền thống yêu nước của cha ông cùng những nét văn hóa bản sắc, mang đặc trưng vùng.
Hoàng Hoa Thám thuở nhỏ tên là Trương Văn Nghĩa, quê làng Dị Chế, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên, sau này di cư lên Yên Thế. Năm 26 tuổi, Hoàng Hoa Thám tham gia khởi nghĩa của Cai Vàng; năm 34 tuổi lại gia nhập cuộc khởi nghĩa Đại Trận, và được gọi là Đề Dương. Khi Pháp đánh Bắc Kỳ lần thứ nhất (11-1873) Hoàng Hoa Thám gia nhập nghĩa binh của Trần Xuân Soạn. Khi Pháp chiếm Bắc Kỳ lần thứ 2 (4-1884), ông tham gia khởi nghĩa của Cai Kinh (Hoàng Đình Kinh) ở Hữu Lũng. Cuối năm 1885, ông cùng Bá Phức trở lại Yên Thế đứng dưới cờ của Lương Văn Nắm tức Đề Nắm và trở thành một tướng lĩnh có tài. Tháng 4 năm 1892, Đề Nắm bị thủ hạ Đề Sặt sát hại, Hoàng Hoa Thám trở thành thủ lĩnh tối cao của phong trào Yên Thế, tiếp tục hoạt động, lập căn cứ ở Yên Thế và trở thành thủ lĩnh danh tiếng nhất của phong trào với biệt danh "Hùm xám Yên Thế". Đây là cuộc khởi nghĩa nông dân lớn nhất, dài nhất trong lịch sử dân tộc ta chống thực dân Pháp, kéo dài gần 30 năm từ năm 1884 đến năm 1913, làm cho thực dân Pháp bao phen khiếp vía kinh hồn.
Bản lĩnh, tinh thần, lòng yêu nước của Hoàng Hoa Thám và nghĩa quân Yên Thế đã khắc sâu trong lịch sử và tâm trí của nhiều thế hệ người dân Bắc Giang nói riêng và Việt Nam nói chung. Lễ hội Yên Thế tái hiện lòng yêu nước, tinh thần độc lập tự chủ, bản hùng ca khát vọng tự do bất diệt./.
Lê Đức Cương
Tạp chí Du lịch