Khu bảo tồn có tổng diện tích 2.736ha, thuộc địa giới hành chính 7 xã của huyện Gia Viễn. Theo nghiên cứu của các nhà khoa học, hệ sinh thái thực vật tại Vân Long có 722 loài, trong đó có 687 loài thực vật bậc cao và 35 loài thực vật thủy sinh. Đặc biệt, có 8 loài được ghi trong Sách đỏ Việt Nam. Hệ động vật có 39 loài, 19 họ, 8 bộ thú, trong đó có 12 loài động vật quý hiếm. Khu bảo tồn được bao bọc bởi một hệ thống đá vôi rất nổi tiếng với hệ thống hang động đẹp và thảm thực vật đặc trưng cho hệ sinh thái núi đá vôi, là môi trường sống chính của loài voọc mông trắng, một trong những loài linh trưởng đang bị đe dọa tuyệt chủng ở mức toàn cầu và chỉ còn ở Việt Nam.
Ngoài ra, Khu Bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long còn là nơi cư trú và sinh sản quan trọng của nhiều loài thủy sinh và là nơi cư trú các loài chim nước. Khu vực này đạt 2 kỷ lục về thiên nhiên của Việt Nam là "Khu bảo tồn có đàn voọc lớn nhất Việt Nam" và "Khu vực có bức tranh tự nhiên lớn nhất Việt Nam - bức tranh núi mèo cào".
Khu vực Vân Long có nhiều di tích lịch sử văn hóa nổi tiếng đã được xếp hạng như: đền thờ Vua Đinh Tiên Hoàng, đền thờ Đức Thánh Nguyễn, Thung Lau, Thung Lá, chùa và động Địch Lộng... đây là những tiềm năng, lợi thế rất to lớn để phát triển du lịch gắn với bảo tồn hệ sinh thái.
Để bảo tồn thiên nhiên và giá trị đa dạng sinh học ở nơi đây, những năm qua các cấp, các ngành và người dân sống ở khu vực xung quanh khu bảo tồn đã tích cực bảo vệ, cải thiện môi trường sống của các loài động thực vật, giữ lại những nét hoang sơ vốn có của Vân Long.
Theo ông Trần Xuân Quang, Giám đốc Hợp tác xã dịch vụ Vân Long (HTX) cho biết: Bảo vệ cảnh quan môi trường và tính đa dạng sinh học của Vân Long có vai trò quan trọng trong việc phát triển du lịch, phát triển kinh tế - xã hội, tạo việc làm và nâng cao thu nhập cho người dân. Những năm qua chính quyền và người dân địa phương rất chú trọng thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường, bảo vệ nét hoang sơ của Vân Long. Bên cạnh đó, người dân tham gia chèo đò đã trở thành những tuyên truyền viên tích cực về bảo vệ môi trường, bảo vệ tính đa dạng sinh học của Khu Bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long.
Bên cạnh việc tuyên truyền, vận động người dân thu gom rác thải sinh hoạt để tránh gây ô nhiễm môi trường, HTX còn ký cam kết tới từng hộ dân, nhất là tại các khu du lịch, để từ đó nâng cao ý thức về việc thu gom rác, bảo vệ môi trường.
Đại diện lãnh đạo Ban Quản lý Rừng đặc dụng Hoa Lư - Vân Long cho biết: Để bảo vệ tính đa dạng sinh học của Khu Bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long, Ban Quản lý đã phối hợp chặt chẽ với các xã, với huyện Gia Viễn xây dựng ranh giới, cắm mốc, thống kê các loại đất trong khu vực, không thực hiện di dân và lấy chính người dân làm hạt nhân nòng cốt để thực hiện mục tiêu bảo tồn bền vững. Đồng thời, thực hiện tốt công tác trồng mới và bảo vệ rừng, bảo vệ các nguồn gen quý hiếm. Tỷ lệ che phủ rừng tốt đã tạo môi trường sinh sống cho các loài động thực vật, làm giá đỡ cho các loài chim sinh trưởng phát triển. Bên cạnh đó, các cấp, các ngành chức năng đã chú trọng công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư về đa dạng sinh học.
Trong những năm qua, huyện Gia Viễn, xã Gia Vân đã tích cực, chủ động phối hợp với các ngành, các cấp khai thác các tiềm năng, lợi thế của Khu bảo tồn để phát triển du lịch, gắn với bảo tồn thiên nhiên. Tuy nhiên, hiệu quả mang lại chưa cao, chưa tương xứng với tiềm năng, lợi thế sẵn có của Khu bảo tồn.
Để công tác quản lý, khai thác ngày càng có hiệu quả, phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế của Khu bảo tồn với mục tiêu vừa phát triển du lịch, vừa bảo tồn hệ sinh thái độc đáo, hấp dẫn và phát huy giá trị của các di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn; UBND tỉnh Ninh Bình đã ban hành công văn số 106/UBND-VP5 về việc Xây dựng mô hình quản lý, phát triển du lịch tại Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long. Theo đó, UBND tỉnh Ninh Bình giao Sở Du lịch chủ trì, phối hợp với các Sở: Văn hóa và Thể thao, Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Kế hoạch và Đầu tư, Tài chính; UBND huyện Gia Viễn và các cơ quan, đơn vị liên quan xây dựng Đề án chuyển đổi mô hình quản lý, phát triển du lịch tại Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Vân Long.
Lan Phương