Bảo tồn và phát huy giá trị múa rối Thẩm Rộc

Múa rối cạn và những giá trị văn hóa độc đáo

Theo tài liệu ghi chép thì nghệ thuật rối cạn của dòng họ Ma Quang ra đời đã mấy trăm năm. Ông tổ của phường rối Thẩm Rộc là cụ Ma Quang Bằng (tức là Ma Công Bằng) vốn là người rất yêu thích văn nghệ, biết tỉnh Tuyên Quang có trò rối, cụ đã lặn lội sang đó để học cách diễn trò. Rồi cụ mang về 5 - 6 con rối cùng một cuốn “bảo bối” ghi chép lại các bài giáo. Đến đời cụ Tổ thứ năm là ông Ma Quang Lai đã dựa theo những tích truyện chế tác thêm cho phù hợp thành bộ rối 33 con. Tất cả các con rối được tạo hình khá đẹp mắt và sinh động, gắn với quan niệm thẩm mỹ trong nghệ thuật vẽ tranh thờ của người Tày.

Gọi là rối que vì phần lớn các con rối ở Thẩm Rộc đều được điều khiển bằng những thanh tre gắn vào thân, đầu, tay và chân của nhân vật. Trong khi các nam giới đảm nhận vai trò điều khiển rối, thì phái nữ trong thôn sẽ cất cao giọng hát và đọc lời thoại cho nhân vật. Đôi khi có người phải thủ đến ba bốn vai một lúc. Dụng cụ biểu diễn rối que rất đơn giản, gồm một tấm phông căng lên làm sân khấu, một bộ rối khoảng 13 con, thêm chiếc đàn tính, cây sáo và một vài bài giáo. Tất cả hòa quyện tạo nên một vở kịch độc đáo, hấp dẫn người xem…

Dù nghề rối ở Thẩm Rộc đã trải qua 13 đời nhưng nơi đây vẫn còn giữ được 33 con rối 200 năm tuổi. Theo tục lệ dân tộc Tày ở Định Hóa, những quân rối cổ xưa được xem là “ma” nên phải thờ cúng và chôn theo khi người trong phường rối mất đi.

Hiện trạng bảo tồn giá trị văn hóa của múa rối Tày

Sau hơn 40 năm vắng bóng, rối Tày Thẩm Rộc mới được khôi phục và biểu diễn trở lại từ năm 1999. Từ việc trở lại của phường rối mà nhiều con rối đã được tạo ra. Phường rối thường duy trì số lượng từ 13 - 15 thành viên. Năm 2000, phường từng tham dự Liên hoan Nghệ thuật rối quốc tế tại Hà Nội. Đây chính là một trong những dấu hiệu khôi phục của phường rối.

Nhưng 2 năm trở lại đây, phường rối Thẩm Rộc không tổ chức được buổi tập luyện và biểu diễn nào, các thành viên đi làm ăn mỗi người một nẻo. Người đầu trò là nghệ nhân Ma Quang Chóng sức khỏe yếu, không thể tạo hình rối và tổ chức biểu diễn. Hiện nay chỉ còn ba thành viên ngoài dòng họ Ma Quang nhưng họ chỉ tham dự với vai trò hát then, biểu diễn đàn tính và thổi sáo. Thực tế cho thấy nghệ thuật múa rối Tày ở Thẩm Rộc đang đứng trước nguy cơ lụi tàn.

Trước nguy cơ nghệ thuật múa rối cạn bị thất truyền, tỉnh Thái Nguyên đã đầu tư ngân sách nhằm phục dựng nghệ thuật múa rối cạn bằng việc đầu tư kinh phí cho phường rối, cho phường rối biểu diễn thường xuyên hơn trong những buổi giao lưu gặp gỡ khách du lịch, hay mỗi khi tỉnh có những chương trình lớn. Hiện nay, múa rối cạn đang được biểu diễn thường xuyên tại Khu bảo tồn làng nhà sàn sinh thái Thái Hải. Đồng thời những người tham gia phường rối, biểu diễn múa rối được trả kinh phí cho những buổi diễn của mình. Tuy nhiên, việc trả kinh phí hiện nay chưa đáp ứng được nhu cầu cuộc sống của họ, vì thế những buổi tập luyện của phường rối diễn ra lẻ tẻ và rất ít người mặn mà với loại hình nghệ thuật này. Bên cạnh đó, mặc dù có sự hỗ trợ của tỉnh cho phường rối về kinh phí nhưng các nghệ nhân của phường rối thường phải đi nơi khác làm ăn, mỗi lần biểu diễn múa rối phải chờ thời gian và thông báo thời gian trước cho các nghệ nhân để họ có thể về kịp biểu diễn. Và mỗi lần như vậy thường gây ra sự bất cập trong việc huy động nghệ nhân phường rối, thiếu sự chủ động trong các buổi trình diễn.

Ngày 8/6/2015, Bộ VHTTDL đã ban hành Quyết định 1877/QĐ-BVHTTDL công nhận loại hình diễn xướng rối cạn của người Tày ở Thẩm Rộc là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Đây là cơ sở quan trọng để rối Tày Thẩm Rộc thực sự hồi sinh, phát triển trong lòng dân tộc. Tuy nhiên, việc đưa múa rối cạn vào phục vụ hoạt động du lịch của tỉnh hiện nay chưa khởi sắc, mặc dù tỉnh đã áp dụng nhiều chính sách cho việc bảo tồn cũng như phát huy các giá trị của múa rối. Khi bản Quyên được đầu tư xây dựng, trở thành bản du lịch cộng đồng, tỉnh có sự học hỏi kế thừa đối với mô hình du lịch cộng đồng tại bản Lác - Mai Châu, nhưng đội văn nghệ tại bản Quyên chưa có sự chuyên nghiệp, đặc biệt phường rối không được chi trả hợp lí nên dần tan rã. Lượng khách đến và lưu trú tại bản Quyên ít, nên thu nhập của người dân từ hoạt động du lịch còn bấp bênh vì thế họ phải tìm kế khác để sinh nhai…

Bảo tồn và phát huy giá trị múa rối Thẩm Rộc trong du lịch

Cần có sự quan tâm sâu sắc của chính quyền địa phương với nghệ thuật múa rối cạn

Cơ quan chức năng địa phương cần xem xét lại các hình thức nhằm bảo tồn giá trị văn hóa của múa rối cạn. Đồng thời, đề ra các chính sách phát huy giá trị văn hóa của nó thông qua các hoạt động quảng bá, tuyên truyền, đặc biệt là đưa vào trong những chuỗi hoạt động du lịch trọng điểm của tỉnh…

Cần có những chính sách cụ thể đối với những nghệ nhân của phường rối cạn. Chẳng hạn như việc hỗ trợ cho phường rối, đặc biệt là các nghệ nhân trong phường rối từ 1.500.000đ/tháng để họ có thể đảm bảo nguồn thu nhập cá nhân hàng tháng, từ đó mới có thể chuyên tâm vào phường rối cũng như mang hình ảnh những chú rối cạn giới thiệu với bạn bè năm châu cũng như các tỉnh khác trong cả nước. Bên cạnh đó, cần có những quy định rõ ràng trong việc sử dụng những con rối cạn sao cho hợp lý và duy trì được sự phát triển của phường rối ví dụ như: mỗi nghệ nhân phải tìm cho mình được một truyền nhân để truyền nghề, hướng dẫn và mở rộng mô hình sản xuất những con rối cạn…

Đưa rối cạn trở thành một trong những điểm nhấn đối với việc hình thành tour và tạo tour tại Thái Nguyên

Hiện nay, khi nhắc đến Thái Nguyên đa số khách du lịch chỉ biết đến hồ Núi Cốc, ATK..., ít du khách biết đến những giá trị văn hóa phi vật thể như múa tắc xình, đặc biệt là rối cạn. Vì thế, tỉnh cần có sự đầu tư và hợp tác với các doanh nghiệp kinh doanh lữ hành trên địa bàn đưa những nét văn hóa truyền thống đó vào trong tour của Thái Nguyên, nhằm quảng bá, đánh thức các giá trị văn hóa bản địa vốn có của tỉnh.

Bên cạnh đó, tỉnh có thể tạo nên những tour chuyên biệt về văn hóa phi vật thể nhằm giúp cho khách du lịch hiểu hơn về các giá trị văn hóa đó. Ví dụ: múa tắc xình (Phú Lương) - Lễ hội Lồng tồng (Định Hóa) - múa rối cạn (Định Hóa); hát soọng cô (Đồng Hỷ) - múa tắc xình (Phú Lương) - múa rối cạn (Định Hóa)…

Cần có sự truyền lửa đối với thế hệ tương lai

Việc truyền lửa cho thế hệ tương lai đang là một bài toán khó cần được quan tâm. Đó là việc đưa rối cạn trở thành một hoạt động trải nghiệm trong mô hình các trường học từ mẫu giáo cho đến các trường đại học trong tỉnh Thái Nguyên. Từ một hoạt động bắt buộc của trường dần dần sẽ khiến cho những thế hệ tương lai yêu và say điệu múa này hơn.

Bên cạnh đó, cần có những chính sách nhằm thúc đẩy những nghệ nhân tương lai tham gia phường rối, ví dụ như: hỗ trợ kinh phí hoạt động cho phường rối, tìm người huấn luyện và đào tạo thế hệ trẻ, nhân rộng mô hình nghệ nhân phường rối không bó hẹp trong phạm vi dòng họ...

Kết hợp các mô hình trải nghiệm

Đưa múa rối cạn trở thành một trong những hoạt động du lịch chính, đồng thời tạo ra các mô hình trải nghiệm liên quan đến múa rối cạn như: có nghệ nhân hướng dẫn khách du lịch tạo tác ra những con rối theo ý thích của mình, hướng dẫn khách du lịch thực hiện việc múa rối thông qua các con rối mình làm, tạo nên những sân chơi thông qua những bài giáo của phường rối... Có thể tổ chức các cuộc thi liên quan đến múa rối cạn, hoặc làm sống dậy không khí của phường rối bằng những buổi biểu diễn lưu động.

Tuyên truyền, quảng bá hình ảnh múa rối cạn

Cần có chiến lược quảng bá, đưa những tấm pano, áp phích gắn hình ảnh của những con rối, phường rối vào nhằm quảng bá và biến nó trở thành hình ảnh quen thuộc mỗi khi nhắc đến Thái Nguyên...

PV