.JPG)
Bóng rỗi là tên gọi của một loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian ở Nam Bộ, gắn liền với hoạt động nghi lễ trong các hình thái tín ngưỡng Mẫu và nữ thần. Hình thức trình diễn của nghệ thuật bóng rỗi là sự kết hợp giữa lời hát (gọi là hát rỗi) và các động tác múa (gọi là múa bóng), trong đó phần múa được xem là bộ phận chủ đạo.
Sự ra đời của loại hình nghệ thuật bóng rỗi là kết quả của quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa đa tộc người, trong đó nổi bật là vai trò của văn hóa Chăm. Trong các nghi lễ của mình, người Chăm thường có những hình thức diễn xướng hết sức điêu luyện với vai trò chủ đạo của những muk pajao (bà bóng). Tuy nhiên, bà bóng của người Chăm thường là thiếu nữ đồng trinh hoặc phụ nữ trẻ đẹp, còn bóng rỗi của người Việt ở Nam Bộ thường là những phụ nữ lớn tuổi hoặc nam giới.
Trong nghi lễ, người Chăm đội lễ vật lên đầu trước khi dâng lên thần linh, nhảy múa hết sức khéo léo và giữ chúng được thăng bằng không cần vịn hay nâng đỡ. Các lễ vật đó là tô bông, mâm đồng, tháp vàng… Những hình ảnh này khiến chúng ta liên tưởng đến các bà bóng trong diễn xướng bóng rỗi.
Nguồn gốc sâu xa hơn của các nghi thức này lại bắt nguồn từ Hindu giáo, với lễ cúng nhữ thần Kali - vợ thần Shiva. Những người phụ nữ đội những chiếc nồi đất trên đầu, trong nồi là thức ăn mà họ dâng cúng thần, đôi khi họ còn vẽ hình khuôn mặt vị thần ở phía ngoài chiếc nồi. Trong khi đội lễ vật mang đến đền thờ, những người tín đồ ấy vừa đi vừa nhảy múa. Ở các nghi lễ này, Thottelu là lễ vật có dạng tháp, được trang trí bằng giấy nhiều màu sắc, tuy nhiên kích thước lớn hơn tháp vàng trong bóng rỗi rất nhiều.
Về đặc điểm, diễn xướng bóng rỗi không phải là loại hình nghệ thuật giải trí mà mang tính “thiêng” - gắn liền với tín ngưỡng và là một bộ phận cấu thành nên hoạt động nghi lễ. Những đền, miếu thờ Mẫu và nữ thần thường có diễn ra bóng rỗi như Bà Chúa Xứ, Bà Ngũ Hành, Bà Cố Hỷ, Diêu Trì Kim Mẫu, Linh Sơn Thánh Mẫu… thậm chí đôi khi có cả Bà Thiên Hậu của người Hoa. Như vậy, xét về mặt không gian, bóng rỗi chỉ được thực hiện trước bàn thờ thần linh, tức không gian thiêng. Thời gian diễn ra bóng rỗi cũng là thời gian thiêng, đó là một thời điểm cố định được từng ngôi miếu quy định trong lịch trình diễn tiến nghi lễ của miếu.
Đối tượng thực hành tín ngưỡng cũng là những người hết sức đặc biệt. Họ được xem như những người mà thần linh đã giao phó trọng trách thay mặt cho bá tánh để giao cảm với cõi thiêng, dân gian hiểu là những người “được chọn”. Không dừng lại ở vai trò “thiêng”, họ còn có vai trò “phàm” - đó là vai trò của người nghệ sĩ múa thuần thục, tinh xảo. Song, mặc dù những điệu múa đẹp được nhân dân tán thưởng vì chúng đáp ứng nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của nhân dân.
.jpg)
Về nội dung, diễn xướng bóng rỗi thường trải qua các nghi thức như hát mời chào, ca tụng thần, múa bông, múa mâm vàng… Múa bông là hình thức các nghệ nhân đội chén bông trên đầu, dùng các động tác uyển chuyển để dâng chén bông đến bàn thờ bà. Tương tự như thế, múa mâm vàng (hoặc mâm bạc, ngũ sắc) là mâm có đặt bên trên một cái tháp làm bằng khung tre và được trang trí bằng giấy màu sặc sỡ, người nghệ nhân đội mâm trên đầu, di chuyển xuống trán, tay, lưng…
Các trò tạp kỹ thường được tích hợp vào múa bóng rỗi như múa đao, múa trống, phun lửa, tung hứng… là nội dung mà người xem thích nhất. Khi ấy, người nghệ nhân bóng rỗi như những nghệ sĩ xiếc tài ba, họ dùng nhiều bộ phận trên cơ thể để giữ những vật nặng (trống, lu, ghế…) hoặc những vật khó giữ thăng bằng (nhánh huệ, lông công, cọng dừa…) và cũng đồng thời phải di chuyển một cách khéo léo. Các thao tác đó vừa mang tính giải trí gần gũi, nhưng cũng không kém phần huyền bí trong mắt mọi người.
Bên cạnh các động tác múa là phần âm nhạc, điệu hát rỗi thường vận dụng các điệu lý, hò, vè, nói thơ… quen thuộc trong dân gian. Để phối hợp cho lời hát thêm bay bổng còn có vai trò của các nhạc cụ dân tộc mà vai trò chủ đạo là cây đờn cò, bên cạnh đó còn có trống lệnh, ngoài ra để tăng thêm phần phong phú còn có thể có thêm đờn kìm, mõ, sênh, phách, song loan… Lời hát rỗi mang nội dung ca ngợi và chúc tụng thần linh, cầu mong những điều tốt lành cho dân chúng.
Sau thời gian dài bị mai một, bóng rỗi giờ đây đang được hồi sinh trở lại thông qua các Liên hoan múa bóng rỗi Nam Bộ và Liên hoan nghệ thuật diễn xướng dân gian Bóng rỗi.
Vĩnh Thông