Bảo vệ, phát huy giá trị kiến trúc phố cổ Hà Nội

Giá trị kiến trúc khu phố cổ Hà Nội

Khu phố cổ Hà Nội đã hình thành từ rất sớm, gắn liền với lịch sử ra đời và phát triển của thủ đô. Mặc dù chỉ là một bộ phận nhỏ của kinh thành xưa kia nhưng đây chính là khu vực kinh tế sầm uất với cư dân đô thị đông đúc nhất trong toàn kinh thành Thăng Long. Vào khoảng thế kỷ 13, thợ thủ công các làng nghề từ khắp mọi nơi đến kinh thành và lập ra từng phường hội riêng nằm rải rác ở nhiều phố phường, nhưng tập trung nhất vẫn là ở khu vực phía Đông kinh thành khiến nơi đây là một khu buôn bán sầm uất với những phường thị tách biệt. Đó là các phường nghề dệt, nhuộm, gốm, sứ, giấy, nghề làm đồ trang sức, mỹ nghệ, nghề đúc đồng, rèn sắt, nề, mộc...  Chính vì vậy, khu vực này vẫn được gọi là “36 phố phường” theo tên gọi của 36 phường thị xưa kia.

Hiện nay khu “36 phố phường” nằm ở phía Đông thành Hà Nội và được gọi là “khu phố cổ”. Về cơ bản, khu phố cổ nằm trọn trong địa bàn quận Hoàn Kiếm, một quận có diện tích nhỏ nhất trong các quận nội thành của thủ đô (khoảng 4,5km²).

Cho đến ngày nay, đa số nhà ở khu phố cổ vẫn là một tầng hoặc hai tầng, có mặt đứng giản dị được lợp bởi những viên ngói nhỏ xinh xắn gợi vẻ rêu phong và cổ kính. Hai bên tường bên vượt cao lên khỏi mái có khi tới 1,5m đến 2m, xây giật cấp như những bậc thang và đầu nóc là hai trụ ngộ nghĩnh với mục đích làm kiến trúc khỏi đơn điệu và có thể thêm mục đích bảo vệ cho mái ngói trong những trận bão, lốc thường xảy ra ở Bắc Kỳ. Đây cũng là bức tường để phân cách không gian giữa hai nhà liền nhau.

Nói đến kiến trúc độc đáo khu phố cổ Hà Nội thì không thể không nhắc đến ngõ nhỏ trong lòng phố cổ. Nếu đường phố trở thành một không gian gắn liền với cuộc sống trong khu phố cổ thì ngõ phố là mối liên kết không gian đó, là các huyết mạch của khu phố cổ. Từ kiến trúc nhà ở gồm nhiều hộ gia đình chung sống đã sinh ra những bức tường ngăn cách. Ngõ phố ra đời từ đó và nó cũng mang đặc trưng hình ống nhưng ngoắt ngéo hơn. Ngõ ở phố cổ Hà Nội có đặc điểm là nhỏ hẹp, thường rộng khoảng 1,8m đến 2,5m nhưng chiều sâu đến 100m và thường thông được sang các ngõ, phố khác. Hiện ở Hà Nội vẫn còn khá nhiều các ngõ như vậy như ngõ Hàng Hành ở phố Bảo Khánh, ngõ Tạm Thương ở phố Hàng Bông, ngõ Phất Lộc ở phố Mã Mây…

Có thể nói, phố cổ Hà Nội chính là điển hình của nền kiến trúc dân gian Việt Nam. Sự kết hợp hài hòa độc đáo sinh động của tổng thể kiến trúc và sự tiện lợi trong cuộc sống hàng ngày đã thực sự là một bất ngờ và cũng mang đến nhiều ngạc nhiên thú vị cho du khách người nước ngoài đến đây.

Do nhu cầu kinh doanh đa dạng, những phường nghề, phố nghề hiện nay ở Hà Nội đã dần bị biến mất hoặc chuyển đổi. Những khu phố gắn với nghề nghiệp hoặc mặt hàng đặc trưng của mình như phố Hàng Bạc làm và kinh doanh mặt hàng vàng bạc, phố Hàng Mã với những sản phẩm hàng mã… ngày càng bị mất dần. Đa số hiện nay các phố chỉ còn lại các tên gọi: phố Hàng Gà, Hàng Bông, Hàng Da, Hàng Chiếu, Hàng Mắm…

Vấn đề đặt ra là chúng ta cần có những biện pháp gì để khôi phục, bảo tồn và thậm chí phát huy được hết những giá trị kiến trúc phố cổ Hà Nội bởi đây chính là bài toán nan giải giữa bảo tồn và phát triển. Điều này chắc chắn phải có sự góp mặt và phối hợp đồng bộ của các ngành khác nhau như kiến trúc, văn hóa, du lịch…

Hoạt động du lịch gắn kết với việc bảo vệ, phát huy giá trị kiến trúc phố cổ Hà Nội

Khai thác hiệu quả giá trị kiến trúc khu phố cổ Hà Nội như là một sản phẩm du lịch đặc thù có tính cạnh tranh cao

Cùng với nét văn hóa Kinh kỳ, cùng với ẩm thực xứ Bắc thì kiến trúc khu phố cổ có ảnh hưởng lớn đến hoạt động du lịch Thủ đô. Nhiều du khách nước ngoài rất thích thuê khách sạn mini ở khu trung tâm, khu phố cổ giữa lòng Hà Nội mặc dù ở đó giá phòng cao hơn và tiện nghi không sang trọng bằng ở nơi khác nhưng họ có cơ hội tiếp xúc và tìm hiểu văn hóa, tính cách của người Hà Nội. Họ thích đi bộ hoặc ngồi trên xe xích lô dạo quanh khu phố cổ để chiêm ngưỡng những nét kiến trúc cổ kính, nét văn hóa đặc trưng của Hà Nội. “Tham quan phố cổ Hà Nội” đã trở thành tên một chương trình du lịch quen thuộc được các du khách người nước ngoài lựa chọn và đây đang là một sản phẩm du lịch đầy tiềm năng, hấp dẫn khách du lịch khi tới thăm Thủ đô. Chính việc khai thác những giá trị này đã góp phần vào việc bảo tồn và phát huy lịch sử văn hóa kiến trúc phố cổ Hà Nội.

Đề cao vai trò và lợi ích của người dân khu phố cổ Hà Nội

Muốn bảo vệ kiến trúc phố cổ một cách tốt nhất thì vai trò của người dân sống trong khu phố cổ là đặc biệt quan trọng. Chính vì vậy, việc tuyên truyền bảo vệ các giá trị văn hóa phố cổ, đặc biệt là kiến trúc của khu phố cổ cho người dân là hết sức quan trọng. Để người dân nhận thức được tầm quan trọng của việc bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống thì không gì tốt bằng việc gắn quyền lợi về kinh tế và quyền lợi xã hội của chính họ với công việc bảo vệ. Cần có cơ chế xã hội hóa cho việc bảo vệ và khai thác các ngôi nhà cổ. Cho phép chủ sở hữu sử dụng vào mục đích du lịch, tham quan, nghiên cứu, để họ có được nguồn thu từ du lịch. Chính nguồn thu từ việc khai thác một cách hiệu quả giúp người dân nhận thức được một cách rõ ràng về giá trị của nhà cổ. Và nếu người dân, những người đang sinh sống trên các con phố cổ, những chủ nhân đích thực của các ngôi nhà cổ muốn bảo vệ và có ý thức bảo vệ những giá trị truyền thống phố cổ thì đó là cách nhanh nhất và hữu hiệu nhất.

Cùng với việc được hỗ trợ về kinh phí, người dân cũng cần được hỗ trợ về kiến thức bảo vệ để hiểu được cái gì cần bảo vệ và bảo vệ như thế nào cho đúng. Ngoài ra, cần tạo điều kiện thuận lợi để người dân có thể tham gia vào quá trình thực hiện xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù này.

Thường xuyên đánh giá các tác động của hoạt động du lịch đối với kiến trúc khu phố cổ Hà Nội.

Cần thường xuyên có những chương trình đánh giá những tác động của hoạt động và phát triển du lịch đến các giá trị kiến trúc của khu phố cổ Hà Nội để có kế hoạch phân bố hợp lý, giảm thiểu những tác động bất lợi. Quản lý chặt chẽ sự biến đổi văn hóa và có cơ chế ứng phó với những biến đổi văn hóa tiêu cực. Bảo đảm tất cả các hoạt động du lịch được phép tại khu phố cổ Hà Nội phù hợp với giá trị lịch sử, văn hóa và kiến trúc tại đây. Có như vậy phát triển du lịch mới hài hòa với di sản và nhờ thế bảo vệ được các giá trị kiến trúc của di sản.

Quy hoạch khu phố cổ Hà Nội thành khu phố du lịch đặc thù, độc đáo

Xây dựng một quy hoạch phù hợp với đặc thù các giá trị văn hóa và kiến trúc riêng có của phố cổ Hà Nội để tạo thành một điểm đến hấp dẫn và độc đáo. Hình thành nên những tuyến phố du lịch điển hình nhưng vẫn đảm bảo được tính nguyên dạng của nhà cổ, phố cổ Hà Nội. Đối với những con phố tiêu biểu, nên chọn những vị trí trang trọng đặt một số bảng hiệu giới thiệu ngắn gọn lịch sử lâu đời của nó nhằm cung cấp các thông tin, hiểu biết cơ bản cho người dân và du khách thì mới tôn vinh được giá trị văn hóa của đường phố ấy. Học tập kinh nghiệm một số phố cổ ở các nước: làm một số bảo tàng lộ thiên trên một đoạn nhỏ lòng đất được khai quật, thể hiện các tầng văn hóa và trưng bày các hiện vật khảo cổ học, phía trên chắn kính trong, du khách vừa tham quan vừa đi lại bình thường, không ảnh hưởng đến quỹ đất của khu phố, lại tạo cảm giác sống động về bề dày lịch sử và để lại ấn tượng khác lạ cho du khách… Cần hoàn thiện, làm sinh động, độc đáo hơn phố đi bộ của Hà Nội (Hàng Ngang, Hàng Đào) bằng việc kết hợp các hoạt động buôn bán vào ban đêm với các hoạt động văn hóa, văn nghệ vào các thời gian khác trong ngày.

Cần nghiên cứu, khắc phục phố nghề ở khu phố cổ Hà Nội như một nét văn hóa riêng. Ở mỗi phường nghề, phố nghề chỉ cần khôi phục một cơ sở sản xuất các sản phẩm cổ truyền của phố nghề cùng với việc bán hàng tại chỗ để quảng bá các sản phẩm đó. Ví dụ như ở Hàng Bạc là cơ sở sản xuất và bán các mặt hàng vàng bạc, Hàng Đào là cơ sở sản xuất, nhuộm màu và bán các mặt hàng vải lụa, quần áo, và cũng như thế thì Hàng Trống với nghề thêu, Hàng Hòm với nghề sơn ta, Hàng Bông với nghề bật bông làm chăn, đệm, Hàng Gai với nghề in… Việc hình thành các cơ sở sản xuất và điểm bán hàng như thế sẽ vừa giúp ngành Du lịch trong việc thu hút thêm khách đến đây tìm hiểu, khám phá về các mặt hàng thủ công mỹ nghệ của Hà thành xưa, vừa giúp bảo vệ, khôi phục được các ngành nghề cổ truyền ở Hà Nội.

Dưới con mắt của người làm du lịch thì phố cổ Hà Nội là một tài nguyên quý giá, nhất là ở giá trị kiến trúc độc đáo của khu phố cổ. Giá trị kiến trúc độc đáo và quý giá ấy cần phải được nghiên cứu, khai thác để phục vụ cho mục đích phát triển du lịch thủ đô nhưng hơn thế nữa, chính bằng du lịch, lại để bảo vệ và phát huy nó trong đời sống đương đại.

Nét khác biệt của Hà Nội so với nhiều thành phố khác ở Việt Nam là khu phố cổ, nơi lưu giữ những giá trị lịch sử - văn hóa được kết tinh qua suốt chiều dài lịch sử hàng nghìn năm. Nhưng có lẽ giá trị nổi bật nhất của khu phố cổ Hà Nội là nét kiến trúc độc đáo.

Tài liệu tham khảo
1. Đặng Đức Trí, Bảo tồn phố cổ với du lịch thủ đô, Tạp chí kiến trúc số 3 (71) 1998.
2. Paul Watians, Hà Nội đang bị đe doạ, Tạp chí kiến trúc số 4 (48) 1994.
3. Nguyễn Bắc, Bùi Hạnh Cẩm, Nguyễn Vinh Phúc, Hà Nội từ điển, NXB Hà Nội, H., 1990.
4. Vũ Tuấn Sán, Hà Nội xưa và nay, Nhà xuất bản Hội nhà văn, H., 2007.
5. Trần Quốc Vượng, Hà Nội như tôi hiểu. NXB Tôn giáo, H., 2005.
​6. Thạch Lam, Hà Nội, 36 phố phường. NXB Văn học, H., 2005.

TS. Vũ Anh Tú

(Tạp chí Du lịch)